از لقاح خارج از رحم یا IVF بیشتر بدانیم

روش لقاح خارج از رحم یا IVF چیست؟

IVF (In Vitro Fertilization) به معنای باروری تخمک در آزمایشگاه می‌باشد. این روش اولین بار در سال 1978 در انگلستان توسط دکتر رابرت ادواردز انجام شد که به واسطۀ آن جایزه نوبل فیزیولوژی و پزشکی را از آن خود کرد. در این روش سلول‌های تخمک در شرایط آزمایشگاهی با اسپرم بارور می‌شوند، سپس یک یا چند سلول تخم به دست آمده را بعد از گذشت چند مرحله تقسیم سلولی (معمولاً 8 سلولی) درون رحم خانم قرار می‌دهند تا رشد جنین به‌ طور طبیعی ادامه یابد.
لقاح مصنوعی به روش‌های مختلفی صورت می‌گیرد، بر اساس اینکه اسپرم به چه روشی موجب باروری تخمک گردد روش‌های متفاوتی وجود دارد. چنانچه‌ اسپرم‌ها به تعداد مشخصی درون محیط کشت حاوی تخمک لقاح داده شوند تا اسپرم دارای فیزیولوژی مناسب بتواند تخمک را بارور سازد، این روش را IVF میگویند، ولی اگر اسپرم با ویژگی‌های مناسب انتخاب شود و با دستگاه میکرواینجکشن به درون تخمک تلقیح شود، این روش را تزریق داخل سیتوپلاسمی اسپرم (ICSI) می‌گویند. 
یک دوره IVF ممکن است بین 4 تا 6 هفته طول بکشد.

مراحل انجام عمل IVF

تحریک تخمدان‌ها : بین 1 تا 2 هفته قبل از شروع خون‌ریزی ماهانه، به تجویز پزشک خانم باید داروی گنادوتروپین مصرف نماید (نوعی داروی باروری می‌باشد) که این دارو با تحریک تخمدان‌ها باعث ایجاد چندین تخمک بالغ و آمادۀ باروری می‌شود. در بعضی موارد ممکن است هورمون‌هایی که مانع از آزادسازی پیش از موعد تخمک می‌شوند برای بیمار تجویز می‌گردد، مثل لوپرولاید (Leuprolide) یا سترورلیکس (Cetrorelix). 

رشد فولیکول‌ها : هنگام مصرف داروهای ذکر شده، معمولاً برای بررسی وضعیت رشد فولیکول‌ها باید مرتب به پزشک مراجعه کرد. پزشک با استفاده از سونوگرافی یا آزمایش خون، وضعیت رشد فولیکول‌ها را مورد ارزیابی و بررسی قرار می‌دهد و در صورت مؤثر واقع شدن دارو‌ها مراحل بعدی را آغاز می‌کند.

تزریق جهت بلوغ تخمک‌ها : در صورتی که ‌که فولیکول‌ها به قدر کافی رشد نکرده باشند، پزشک می‌تواند با تجویز داروهای تزریقی سبب بلوغ تخمک ها و قابلیت باروری آن‌ها شود. معمولاً 5/1 روز پس از تزریق داروها، تخمک‌ها آماده برای استخراج هستند.

عمل تخمک گیری (پانکچر) : پزشک در بیمارستان یا کلینیک با سونوگرافی واژینال، تخمدان‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهد و فولیکول‌ها را شناسایی می‌نماید، بعد از آن با استفاده از یک سوزن باریک از راه واژن، تخمک‌ها را که درون فولیکول‌ها قرار دارند خارج می‌کند (پزشک حدوداً 8 الی ۱۵ تخمک را خارج می‌کند) حین این عمل معمولاً دردی احساس نمی‌شود زیرا از بیهوشی‌های خفیف با مسکن یا آرام‌بخش استفاده می‌شود. طی 1 الی 2 ساعت پس از پانکچر بیمار می‌تواند به خانه برود. لکه‌بینی یا گرفتگی ماهیچه‌ها اغلب تا چند روز پس از عمل پانکچر طبیعی است و به زودی این حالات بهبود می‌یابد. نمونۀ اسپرم مرد نیز همزمان با تخمک گیری خانم جمع‌آوری می‌گردد.

لقاح : در این مرحله یک متخصص، اسپرم‌ها و تخمک‌های جمع‌آوری‌شده را بررسی می‌نماید و در آزمایشگاه آن‌ها را در مجاورت یکدیگر قرار داده تا عمل لقاح صورت بگیرد. گاهی برای افزایش موفقیت در لقاح، از روش میکرواینجکشن (تزریق داخل مستقیم اسپرم به دروت سیتوپلاسم تخمک) استفاده می‌شود.

رشد رویان‌ها : 3 روز پس از استخراج تخمک‌ها، برخی از آن‌ها که با موفقیت بارور شده‌اند، به رویان‌هایی با 6 تا ۱۰ سلول تبدیل می‌شوند. برخی از رویان‌ها در روز پنجم تبدیل به بلاستوسیست‌هایی (توده‌ای متشکل از صدها سلول) می‌شوند که در حال تبدیل شدن به جفت و جنین هستند. یک متخصص رویان‌شناسی، رویان‌هایی را که شانس زنده ماندن آن‌ها بیشتر می‌باشد را برای انتقال به رحم انتخاب می‌کنند. رویان‌های سالم باقی‌مانده را می‌توان منجمد کرد و برای IVF در آینده مورد استفاده قرار داد.

انتقال به رحم : پنج روز پس از عمل پانکچر، جهت انتقال رویان به درون رحم نیاز است که خانم به بیمارستان برود. پزشک با توجه به سن خانم، حدود 1 تا 5 رویان را با یک لولۀ باریک (کاتتر) از سرویکس (دهانۀ رحم) به درون رحم منتقل می‌کند. گرفتگی ماهیچه‌ نیز ممکن است در این حین رخ دهد، ولی نیازی به بی‌حسی نخواهد بود. چند ساعت استراحت بعد از انتقال رویان به درون رحم نیاز است، سپس می‌توان به خانه رفت.
علیرغم مناسب بودن IVF برای بارداری، این روش مشکلات و معایبی نیز دارد. هرچند این مشکلات متداول نیستند اما لازم می‌باشد که متقاضی عمل IVF، در مورد مشکلات احتمالی این روش کاملاً آگاه باشد.

عوارض و مشکلات عمل IVF

برخی از این مشکلات در زیر به اختصار شرح داده شده اند : 

احتمال بارداری خارج از رحم : خانم‌هایی مشکل ناباروری دارند بیشتر در معرض خطر بارداری خارج از رحم می‌باشند، همچنین تمام ‌روش‌های کمک‌باروری مثل IVF، خطر حاملگی خارج از رحم را افزایش می‌دهند.
احتمال چندقلوزایی : چنانچه بیش از یک رویان به رحم منتقل شود، احتمال بارداری دوقلویی یا چندقلویی وجود دارد. بارداری چندقلویی زنان را جزء بارداری‌های پرخطر قرار می‌دهد.
امکان ناتمام ماندن IVF : گاهی ممکن است IVF پیش از مرحلۀ پانکچر (استخراج تخمک) متوقف گردد. بروز سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) که در آن بدن خانم بیش از حد به داروهای ناباروری پاسخ می‌دهد و تخمک‌های زیادی را تولید می‌کند و یا تولید نشدن فولیکول به مقدار کافی می‌تواند از دلایل نیمه تمام ماندن یا متوقف شدن IVF باشد.
گران‌قیمت و همچنین طولانی بودن : IVF نیازمند اقدامات آزمایشگاهی زیاد و داروهای گران‌قیمتی است، همچنین بررسی مرتب خانم باردار برای نحوۀ پاسخگویی بدن او به داروهای پزشک نیز بسیار زمان‌بر می‌باشد و گاهی احتیاج به آزمایش‌های خون و سونوگرافی زیادی دارد. 

اقدامات بعد از عمل IVF

1 الی 2 ساعت پس از عمل تخمک‌گیری، زن می‌تواند از بیمارستان مرخص گردد. ممکن است دارو‌هایی تزریقی، خوراکی و یا شیاف واژینال برای آمادگی رحم جهت لانه‌گزینی جنین و یا برای پیشگیری از عفونت توسط پزشک تجویز گردد. توصیه می‌شود که در صورت مشاهدۀ علائمی چون تب بالای 38 درجه، خون‌ریزی زیاد واژن، درد در هنگام دفع ادرار و تورم یا درد زیاد شکم پس از عمل تخمک‌گیری، پزشک خود را در جریان هر کدام از این علائم قرار دهید.

پس از انتقال جنین به رحم بهتر است خانم فعالیت شدید و زیاد نداشته باشد، البته برخی پزشکان معتقدند فعالیت روزانۀ معمولی پس از 24 ساعت استراحت، به گردش خون مادر کمک می‌کند. برخی از توصیه های پزشکان برای افزایش شانس موفقیت IVF شامل موارد زیر است :

• عدم فعالیت سنگین مانند ورزش و دویدن
• یک روز استراحت کامل در تختخواب 
• شروع فعالیت روزانۀ معمولی پس از ۲۴ ساعت استراحت کامل
• پرهیز از بلند نمودن اجسام سنگین‌ (اجسام بیش از 1 کیلوگرم)
• پرهیز از رابطۀ جنسی تا زمان تشخیص پزشک

جمع‌بندی
نتایج عمل IVF زوج‌های مختلف با توجه به دلایل ناباروری آن‌ها و همچنین سنین آنها با یکدیگر کاملاً متفاوت است. مسلماً خانم‌های جوان‌تر به خاطر تخمک‌های سالم‌تری که دارند، احتمال بارداری در آن‌ها بیشتر از خانم های بالای 34 سال است. نزدیک به ۴۰ % موارد IVF در خانم‌های زیر ۳۴ سال، منجر به تولد نوزادان سالم می‌شود. با افزایش سن خانم‌ها، میزان موفقیت در روش IVF کاهش می‌یابد. با پیشرفت علوم سلولی و مولکولی، پیشرفت‌های بسیاری در زمینۀ IVF به وجود آمده که این پیشرفت‌ها برای مثال باعث شده که شانس باروری در انتقال رویان منجمد و رویان تازه با یکدیگر برابر باشد. با وجود تکنیک‌های جدیدی مانند خراش آندومتر (در این روش، پوشش آندومتر دیوارۀ رحم با استفاده از ابزاری مخصوص به صورت سطحی خراشیده می‌شود) و یا هَچینگ رویان (در این روش متخصصص در زیر میکروسکوپ با استفاده از لیزر یا مواد شیمیایی پوستۀ زوناپلوسیدای رویان را نازک می‌کند تا لانه‌گزینی آن پس از انتقال در رحم راحت شود) و همچنین با پیشرفت‌هایی که در زمینۀ PGD (تشخیص پیش از لانه‌گزینی) حاصل شده است، شانس موفقیت در IVF روز به روز بیشتر می‌شود.